สมุทรโฆษคำฉันท์
บทความนี้ไม่มีการอ้างอิงจากแหล่งที่มาใด |
สมุทรโฆษคำฉันท์ เป็นวรรณคดีที่ได้รับการยกย่องจาก วรรณคดีสโมสร ในสมัยรัชกาลที่ 6 ว่าเป็นเรื่องที่แต่งดีเป็นเยี่ยมในกระบวนคำฉันท์ เป็นวรรณกรรมขนาดย่อม มีความยาว ของเนื้อเรื่อง 2,218 บท (นับรวมแถลงท้ายเรื่อง 21 บท) กับโคลงท้ายเรื่องอีก 4 บท
| สมุทรโฆษคำฉันท์ | |
|---|---|
| กวี | 3 ท่าน (ดูเนื้อเรื่อง) |
| ประเภท | นิทาน |
| คำประพันธ์ | คำฉันท์ |
| ความยาว | 2,218 บท |
| ยุค | อยุธยา -รัตนโกสินทร์ |
| ปีที่แต่ง | พ.ศ. 2200? - 2392 |
 ส่วนหนึ่งของสารานุกรมวรรณศิลป์ | |
สมุทรโฆษคำฉันท์นับเป็นหนึ่งในวรรณคดีไทย ที่มีประวัติอันยาวนาน สืบเนื่องมาตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา จวบจนถึงช่วงต้นแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ มีเนื้อหาแบบนิยายไทยทั่วไป ที่มีความรักและการพลัดพราก กวีได้สอดแทรกขนบการแต่งเรื่องไว้อย่างสมบูรณ์ ขณะเดียวกัน นักประวัติศาสตร์ยังใช้วรรณคดีเล่มนี้สำหรับการอ้างอิงหลักฐานทางประวัติศาสตร์ด้านขนบธรรมเนียม และวัฒนธรรมด้วย
ประวัติและผู้แต่ง
แก้สมุทรโฆษคำฉันท์มีผู้แต่งสามท่าน ซึ่งแต่งในยุคสมัยต่างๆ กัน ดังนี้
- พระมหาราชครู แต่งขึ้นในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช แห่งกรุงศรีอยุธยา แต่แต่งตั้งปี พ.ศ. ใดไม่ปรากฏ คาดว่าน่าจะอยู่ในราว พ.ศ. 2200 ท่านได้แต่งไว้ 1,252 บท นับตั้งแต่ต้น จนถึงตอน "งานสยุมพรพระสมุทรโฆษกับนางพินทุมดี" ด้วยกาพย์ฉบัง ที่ว่า
| พระเสด็จด้วยน้องลีลาส | ลุอาศรมอาส- | |
| นเทพลบุตรอันบนฯ |
- สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ทรงพระราชนิพนธ์ด้วยพระองค์เอง 205 บท แต่ไม่จบเรื่อง ก็สวรรคตเสียก่อน ทรงแต่งตั้งแต่ตอน "พระสมุทรโฆษและนางพินทุมดีไปใช้บน" (แก้บน) จนถึง ตอนที่พิทยาธรสองตนรบกัน (ตนหนึ่งตกลงไปในสวน) แต่ยังรบไม่จบ ทรงแต่งจนถึงสัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 ที่ว่า
| แต่นี้พี่อนุช(ะ)ถึงแก่กรรม(ะ)พิกล | เรียมฤๅจะยากยล พธู | |
| ตนกูตายก็จะตายผู้เดียวใครจะแลดู | โอ้แก้วกับตนกู ฤเห็นฯ |
- สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ในสมัยรัชกาลที่ 3 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ทรงพระนิพนธ์ต่อจากนั้นจนจบเรื่อง นับได้ 861 บท หลังจากที่ค้างอยู่นานถึง 160 ปี (นับจากสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเสด็จสวรรคต เมื่อ พ.ศ. 2231) เนื่องจากไม่มีผู้ใดกล้าแต่งต่อ โดยได้ทรงพระนิพนธ์เป็นสองช่วง และสุดท้ายก็จบเรื่อง เมื่อ พ.ศ. 2392 (จ.ศ. 1211) ดังโคลงสี่สุภาพท้ายเรื่องที่ 4 บท ที่ทรงเล่าไว้ชัดแจ้ง ดังนี้
| จวบจุลศักราชได้ | พรรษา สหัสแฮ | |
| สองสตพรรษเอกา | ทศอ้าง | |
| กุกกุฏสังวัจฉรา | กติกมาส หมายเฮย | |
| อาทิตย์ดลฤถีข้าง | ปักษ์ขึ้นปัญจมีฯ |
| รังสรรค์ฉันท์เสร็จสิ้น | สุดสาร | |
| สมุทรโฆษต่อตำนาน | เนิ่นค้าง | |
| รจิตเรื่องบิพิสดาร | อดีตเหตุ แสดงเฮย | |
| โดยพุทธพจนรสอ้าง | อรรถแจ้งแถลงธรรมฯ |
(จุลศักราช 1211 ปีระกา เดือนสิบสอง วันอาทิตย์ ขึ้น 5 ค่ำ)
เนื้อเรื่อง
แก้เนื้อเรื่องสมุทรโฆษนั้น เป็นการดัดแปลงมาจากสมุทรโฆษชาดก ในปัญญาสชาดก ซึ่งเป็นชาดกนอกนิบาต แต่เนื้อหาในเรื่องที่พระราชครูแต่งนั้น แตกต่างไปจากชาดกอยู่บ้าง ทว่าเมื่อสมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ ทรงแต่ง พระองค์ได้ดำเนินตามปัญญาสชาดกจนจบเรื่อง
คำประพันธ์
แก้คำประพันธ์ในสมุทรโฆษคำฉันท์ ระบุไว้ในชื่อของหนังสือเล่มนี้อยู่แล้ว ว่าเป็น คำฉันท์ นั่นคือ ประกอบด้วยฉันท์ และกาพย์
กวีทั้งสามได้แต่งฉันท์ตามขนบฉันท์โบราณ กล่าวคือ เสียงหนักเบา (ครุ ลหุ) มิได้กำหนดจากเสียงสระเสียงยาวหรือเสียงสั้นอย่างในชั้นหลัง หากแต่เน้น “หนักเบา” จากเสียง ฉันท์ทั้งหมดนี้ขึ้นเพื่อการอ่านทำนองเสนาะ ที่มีจังหวะจะโคนไพเราะ โดยมีการใช้เลขกำกับจำนวนคำในแต่ละบาทของฉันท์นั้น
คำฉันท์ในเรื่อง ไม่ได้ระบุชนิด แต่บอกจำนวนคณะเอาไว้ เช่น 11, 12 เป็นต้น เลขระบุฉันท์และกาพย์ มีดังนี้
กาพย์
- กาพย์ฉบัง 16
- กาพย์สุรางคนางค์ 28
ฉันท์
- อินทรวิเชียรฉันท์ 11
- โตฏกฉันท์ 12
- วสันตดิลกฉันท์ 14
- มาลินีฉันท์ 15
- สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19
- สัทธราฉันท์ 21
- สุรางคนางค์ฉันท์ 28
ภาษาที่ใช้
แก้ด้วยวรรณกรรมเรื่องนี้แต่งขึ้นในสมัยอยุธยา ภาษาที่ใช้จึงเป็นภาษาเก่า อ่านเข้าใจไม่ง่ายนัก ทั้งยังมีฉันท์อยู่หลายตอน ซึ่งนิยมแต่งด้วยคำภาษาบาลีและสันสกฤต ทั้งยังมีเขมรแทรกอยู่ด้วย แต่ก็ไม่ถึงกับเป็นหนังสือที่อ่านยากจนเกินไป และยังมีหลายตอนที่ใช้ภาษาไทยอย่างง่าย ๆ อย่างเข้าใจได้ดีแม้ในปัจจุบัน
ความสำคัญของสมุทรโฆษคำฉันท์
แก้สมุทรโฆษคำฉันท์เป็นวรรณกรรมชิ้นแรก ๆ ของไทย ที่มีขนบการเล่าเรื่องที่ละเอียด คล้ายกับบทละคร มีการเล่าเรื่องโดยสังเขปไว้ในตอนต้น เล่าเรื่องเบิกโรงที่เล่น ก่อนเล่าเรื่องจริง โดยเฉพาะการเล่นเบิกโรงนั้น บ่งบอกถึงประวัติการละเล่นของไทยได้เป็นดี เช่น การเล่นหัวล้านชนกัน เล่นชวาแทงหอก เล่นจระเข้กัดกัน เป็นต้น
ในขณะเดียวกัน สมุทรโฆษคำฉันท์ ยังเป็นวรรณกรรมคำสอน ที่นำนิทานอิงธรรม มาแต่งด้วยถ้อยคำอันไพเราะ ใช้อ่านเพื่อความเพลิดเพลิน และมีคติธรรม นอกจากนี้ นักวรรณคดีบางท่านยังอ้างว่า เป็นการแต่งเพื่อเฉลิมฉลองงานพระชนมายุครบ 25 พรรษาของสมเด็จพระนารายณ์มหาราชด้วย
บางตอนจากสมุทรโฆษคำฉันท์
แก้- พระสมุทรโฆษและนางพินทุมดีเสด็จป่าหิมพานต์
| บรรพตรจเรขประไพ | ช่องชั้นไฉไล | |
| คือช่างฉลุเลขา |
| วุ้งเวิ้งเพิงตระพักเสลา | หุบห้องคูหา | |
| แลห้วงแลห้วยเหวลหาร |
| พุน้ำชำเราะเซาะธาร | ไหลลั่นบันดาล | |
| ดั่งสารพิรุณธารา |
| เงื้อมง้ำโชงกชง่อนภูผา | พึงพิศโสภา | |
| เปนชานเปนช่องปล่องปน |
| สีสลับยยับพรรณอำพน | เหลืองหลากกาญจน | |
| แลขาวคือเพชรรัศมีฯ |