รัฐประหารในประเทศไทย

รัฐประหารในประเทศไทย เป็นการถอดถอนรัฐบาลด้วยวิถีทางนอกกฎหมาย ซึ่งมักเป็นการใช้กำลังทหารเพื่อโค่นรัฐบาลที่มาจากการเลือกตั้ง หรือแต่งตั้ง หรือแม้แต่รัฐบาลชุดที่หัวหน้าคณะรัฐประหารเองเป็นผู้นำก็มี

ทหารกับรถถังควบคุมสถานการณ์ภายในกรุงเทพมหานคร ในวันที่ 19 กันยายน พ.ศ 2549

ลักษณะ

การดูหมิ่นสถาบันพระมหากษัตริย์และความแตกแยกในหมู่ประชาชนเป็นสองสาเหตุที่คณะรัฐประหารมักยกขึ้นอ้างเพื่อลงมือก่อการ

ประเทศไทยขาดเสถียรภาพทางการเมืองสูงและมีรัฐประหารหลายครั้ง ประเทศไทยมีรัฐประหารมากที่สุดในโลกในประวัติศาสตร์ร่วมสมัย ในปี 2559 "ประเทศไทยมีทหารหรืออดีตทหารเป็นนายกรัฐมนตรีในประเทศไทยเป็นเวลา 57 จาก 85 ปีนับแต่ล้มสมบูรณาญาสิทธิราชย์ในปี 2475" ในวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2566 ประเทศไทยมีทหารหรืออดีตทหารเป็นนายกรัฐมนตรีในประเทศไทยเป็นเวลา 63 ปี 3 เดือน จาก 91 ปี ผู้บัญชาการทหารบกที่ได้เป็นนายกรัฐมนตรีหรือรักษาการนายกรัฐมนตรีมีทั้งหมด 11 ราย รายล่าสุดได้แก่ พลเอก ประวิตร วงษ์สุวรรณ

รัฐประหารครั้งล่าสุดเกิดขึ้นในปี 2557 โดย คณะรักษาความสงบแห่งชาติ (คสช.)

ผู้ก่อการรัฐประหารในประเทศไทยเป็นผลสำเร็จ ส่วนใหญ่เกิดจากกองทัพบก ส่วนทหารเรือเคยพยายามก่อรัฐประหารมาแล้วครั้งหนึ่งในกบฏวังหลวง เมื่อปี พ.ศ. 2492 และกบฏแมนฮัตตัน เมื่อปี พ.ศ. 2494 แต่กระทำการไม่สำเร็จ ทำให้ทหารเรือเสียอำนาจในการเมืองไทยไป

สาเหตุที่ผู้ก่อการอ้างมักเป็นเรื่องการฉ้อราษฎร์บังหลวง การดูหมิ่นสถาบันพระมหากษัตริย์ และความแตกแยกในหมู่ประชาชน อย่างไรก็ตาม นิธิ เอียวศรีวงศ์ มองว่า รัฐประหารในประเทศไทยไม่เคยเกิดขึ้นจากการตัดสินใจโดยลำพังของกองทัพ แต่ต้องอาศัยความเห็นชอบจากชนชั้นนำกลุ่มอื่น และมองว่ารัฐประหารในประเทศไทยจะยังมีอยู่ตราบเท่าที่การเมืองไทยยังเป็นเพียงเรื่องการจัดสรรอำนาจในหมู่ชนชั้นนำ

ในกรณีประเทศไทย เมื่อคณะรัฐประหารได้ทำการยึดอำนาจได้สำเร็จคณะรัฐประหารในไทยมักจะใช้วิธีการร่างรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราวและเสนอให้พระมหากษัตริย์ลงนามประกาศใช้ โดยมีหัวหน้าคณะรัฐประหารเป็นผู้ลงนามรับสนองพระบรมราชโองการ (Countersign the Royal Command) มีการออกบทบัญญัติในรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราวรับรองสถานะของประกาศและคำสั่งของคณะรัฐประหารให้ชอบด้วยกฎหมาย ทั้งนี้ อาจมีการรับรองความสมบูรณ์สถานะทางกฎหมายของคำสั่งหรือประกาศ และรวมทั้งการกระทำที่เกี่ยวเนื่องของคณะรัฐประหารให้ชอบด้วยกฎหมายและชอบด้วยรัฐธรรมนูญในรัฐธรรมนูญฉบับถาวรอีกด้วย

ในปี พ.ศ. 2567 ประเทศไทยมีประชาชนเรียกร้องการรัฐประหารอย่างเปิดเผยซึ่งเป็นเรื่องแปลกเนื่องจากประชาชนในประเทศอื่นไม่เคยออกมาเรียกร้องรัฐประหาร

รายชื่อรัฐประหารในประเทศไทย

รถถังจอดใกล้กับพระบรมมหาราชวัง เมื่อปี 2490

1. รัฐประหาร 1 เมษายน พ.ศ. 2476 พระยามโนปกรณ์นิติธาดา ได้ประกาศพระราชกฤษฎีกาปิดสภาผู้แทนราษฎร พร้อมงดใช้รัฐธรรมนูญบางมาตรา
2. รัฐประหาร 20 มิถุนายน พ.ศ. 2476 นำโดยพลเอก​ พระยาพหลพลพยุหเสนา ยึดอำนาจรัฐบาล พระยามโนปกรณ์นิติธาดา
3. รัฐประหาร 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 นำโดย​ จอมพล​ ผิน ชุณหะวัณ ยึดอำนาจรัฐบาล พลเรือตรี​ ถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์
4. รัฐประหาร 6 เมษายน พ.ศ. 2491 คณะนายทหารกลุ่มที่ทำการรัฐประหาร 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 จี้บังคับให้ พันตรี​ ควง อภัยวงศ์ ลาออกจากตำแหน่งนายกรัฐมนตรี และมอบตำแหน่งต่อให้ จอมพล ป. พิบูลสงคราม
5. รัฐประหาร 29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2494 นำโดยจอมพล ป. พิบูลสงคราม ยึดอำนาจรัฐบาลตนเอง
6. รัฐประหาร 16 กันยายน พ.ศ. 2500 นำโดยจอมพล​ สฤษดิ์ ธนะรัชต์ ยึดอำนาจรัฐบาล จอมพล ป.พิบูลสงคราม
7. รัฐประหาร 20 ตุลาคม พ.ศ. 2501 นำโดยจอมพล​ สฤษดิ์ ธนะรัชต์ ยึดอำนาจรัฐบาล จอมพล​ ถนอม กิตติขจร (ตามที่ตกลงกันไว้)
8. รัฐประหาร 17 พฤศจิกายน พ.ศ. 2514 นำโดย จอมพล​ ถนอม กิตติขจร ยึดอำนาจรัฐบาลตนเอง
9. รัฐประหาร 6 ตุลาคม พ.ศ. 2519 นำโดย พลเรือเอก​ สงัด ชลออยู่ ยึดอำนาจรัฐบาล หม่อมราชวงศ์​เสนีย์​ ปราโมช​
10. รัฐประหาร 20 ตุลาคม พ.ศ. 2520 นำโดย พลเรือเอก​ สงัด ชลออยู่ ยึดอำนาจรัฐบาล นายธานินทร์ กรัยวิเชียร
11. รัฐประหาร 23 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2534 นำโดย พลเอก​ สุนทร คงสมพงษ์ ยึดอำนาจรัฐบาล พลเอก​ ชาติชาย ชุณหะวัณ
12. รัฐประหาร 19 กันยายน พ.ศ. 2549 นำโดย พลเอก​ สนธิ บุญยรัตกลิน ยึดอำนาจรัฐบาลรักษาการ พัน​ตำรวจ​โท ดอกเตอร์ ​ ทักษิณ ชินวัตร
13. รัฐประหาร 22 พฤษภาคม พ.ศ. 2557 นำโดย พลเอก​ ประยุทธ์ จันทร์โอชา ยึดอำนาจรัฐบาลรักษาการ​ นายนิวัฒน์ธำรง บุญทรงไพศาล (ปฏิบัติหน้าที่นายกรัฐมนตรีหลัง​ นางสาว​ ยิ่งลักษณ์ ชินวัตร​ ถูก​ศาล​รัฐธรรมนูญวินิจฉัยให้พ้นจากตำแหน่ง)

ทั้งนี้ บางตำราระบุว่า การปิดสภาผู้แทนราษฎร และงดใช้รัฐธรรมนูญบางมาตรา เมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2476 เป็นรัฐประหารครั้งแรกของไทย และมิได้แยกเหตุการณ์วันที่ 6 เมษายน พ.ศ. 2491 เป็นรัฐประหารอีกครั้ง

ประเด็น

การเลือกใช้คำ "รัฐประหาร" กับ "ปฏิวัติ"

การปฏิวัติ หมายถึง การเปลี่ยนรูปแบบหรือระบอบการปกครองประเทศไทย จากรูปแบบหนึ่งไปสู่อีกรูปแบบหนึ่งอย่างสิ้นเชิง หรือมีการเปลี่ยนแปลงประมุขของรัฐเพื่อเปลี่ยน รูปแบบประมุขของรัฐ ดังนั้น การปฏิวัติต้องเป็นเรื่องการเปลี่ยนแปลงอย่างรุนแรงในโครงสร้างของระบบเศรษฐกิจหรือการเมืองใหม่ทั้งหมด ซึ่งในประวัติศาสตร์สยามและไทยยังเคยเกิดขึ้นครั้งเดียว คือ เมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 ซึ่งเป็นการเปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองจากสมบูรณาญาสิทธิราชย์มาเป็นราชาธิปไตยภายใต้รัฐธรรมนูญ

รัฐประหาร หมายถึง การใช้กำลังเปลี่ยนแปลงอำนาจการบริหารประเทศโดยฉับพลันเพื่อเปลี่ยนแปลงผู้นำรัฐบาล โดยการยึดอำนาจการปกครองจากรัฐบาลเดิมแต่ไม่เปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองหรือประมุขของประเทศ

การรับรองคณะรัฐประหารของพระมหากษัตริย์

ในปี 2563 รองศาสตราจารย์ หริรักษ์ สูตะบุตร รองอธิการบดีฝ่ายบริหารบุคคล มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ อ้างว่า พระมหากษัตริย์จะปฏิเสธไม่รับรองคณะรัฐประหารและบรรดาคำสั่งต่าง ๆ ไม่ได้ เพราะจะเป็นการถือฝ่ายทางการเมือง และ อัษฎางค์ ยมนาค นักวิชาการประวัติศาสตร์ อ้างว่า เมื่อคณะรัฐประหารยึดอำนาจได้แล้ว คณะรัฐประหารจะถือเป็นรัฏฐาธิปัตย์ซึ่งมีอำนาจเหนือกว่าพระมหากษัตริย์เสียด้วยซ้ำ ซึ่งทำให้พระมหากษัตริย์อยู่ในฐานะที่ไม่อาจปฏิเสธการรับรองคณะรัฐประหารหรือคำสั่งต่าง ๆ ได้

อย่างไรก็ตาม ธงชัย วินิจจะกูล ศาสตราจารย์ด้านประวัติศาสตร์ กล่าวว่าพระมหากษัตริย์เคยปฏิเสธการรับรองรัฐประหารมาแล้ว ได้แก่ กบฏยังเติร์กปี 2524 แม้ว่าจะมีประชาชนส่วนหนึ่งสนับสนุนด้วยซ้ำ ทำให้การก่อการครั้งนั้นล้มเหลว ด้านพันเอก อภิวันท์ วิริยะชัย กล่าวว่า ประเทศไทยเป็นประเทศเดียวในโลกที่ทุกครั้งที่มีรัฐประหาร หัวหน้าคณะจะได้รับโปรดเกล้าฯ ให้เป็นหัวหน้าคณะ (ในส่วนนี้มีข้อสังเกตว่า ยังไม่มีการอ้างอิงทางวิชาการ) จะเห็นว่าเป็นการเกื้อกูลกันระหว่างกองทัพกับสถาบันพระมหากษัตริย์มาตั้งแต่ปี 2490 คณะใดที่ไม่ได้รับการโปรดเกล้า คณะนั้นก็จะเป็นกบฏ

แนวทางแก้ไข

ปิยบุตร แสงกนกกุล อาจารย์และนักการเมือง เสนอให้สภาผู้แทนราษฎรตั้งคณะกรรมาธิการวิสามัญพื่อศึกษาแนวทางป้องกันไม่ให้เกิดรัฐประหารขึ้นอีกในอนาคต โดยมีแนวทาง เช่น การปฏิรูปกองทัพ การเปิดกลไกเพื่อเอาผิดกับคณะรัฐประหารในอนาคต ตลอดจนการห้ามองค์การตุลาการรับรองอำนาจคณะรัฐประหาร ส่วนเมื่อปี 2563 ในการชุมนุม "#ธรรมศาสตร์จะไม่ทน" มีการเสนอปฏิรูปสถาบันพระมหากษัตริย์โดยมีข้อเรียกร้องหนึ่งว่าห้ามพระมหากษัตริย์ลงพระปรมาภิไธยรับรองรัฐประหารอีก

ดูเพิ่ม

• กบฏในประเทศไทย
• การปฏิวัติสยาม