พญานาค

พญานาค หรือ นาคราช (สันสกฤต: नागराज นาคราช) หมายถึง นาคผู้เป็นใหญ่ นาคผู้เป็นหัวหน้า ตามความเชื่อในศาสนาแบบอินเดีย คล้ายกับพญามังกรตามคติศาสนาชาวบ้านจีน

พญานาค
รูปปั้นพญานาคที่วัดทศาวตาร
ชื่อในอักษรเทวนาครี	नागराज
ชื่อในการทับศัพท์ภาษาสันสกฤต	Nāgarāja
ชื่อในการทับศัพท์แบบไวลี	Klu'i rgyal po
ส่วนเกี่ยวข้อง	นาค
ที่ประทับ	บาดาล
บิดา-มารดา	พระกัศยปและนางกัทรู

ศาสนาพุทธ

พระไตรปิฎกภาษาบาลีกล่าวถึงพญานาคหลายตน เช่น

• มณิกัณฐะ มีแก้วมณีประดับที่คอ อาศัยในแม่น้ำคงคา ศรัทธาฤๅษีตนหนึ่งจึงขึ้นมาขนดตัว 7 รอบแล้วแผ่พังพานใหญ่บนศีรษะฤๅษีนั้น
• มุจลินท์ ได้ขนดตัว 7 รอบพระโคตมพุทธเจ้า แล้วแผ่พังพานใหญ่บนพระเศียรเพื่อปกป้องพระองค์จากสภาพอากาศและสัตว์ต่าง ๆ ระหว่างทรงเสวยวิมุตติสุขใต้ต้นจิกน้ำหลังตรัสรู้ เป็นที่มาของปางนาคปรก
• สุปัสสะ ผู้กราบทูลพระพุทธเจ้าว่าบรรดาที่ไม่มีศรัทธาเลื่อมใสอาจทำร้ายภิกษุที่ฉันเนื้องู เมื่อพญานาคกลับจากพุทธสำนักแล้ว ก็ทรงบัญญัติสิกขาบทว่าภิกษุไม่พึงฉันเนื้องู รูปใดฉัน ต้องอาบัติทุกกฏ

ในอรรถกถา กล่าวถึงพญานาคอื่น ๆ เช่น

• กาฬะ เมื่อพระโคดมลอยถาดทองที่แม่น้ำเนรัญชรา ถาดนั้นลอยทวนน้ำแล้วจมลงไปในนาคพิภพ แล้วซ้อนใต้ถาดของพระพุทธเจ้าสามพระองค์ กาฬนาคราชได้ยินเสียงนั้นแล้วจึงกล่าวว่า เมื่อวาน พระพุทธเจ้าบังเกิดขึ้นองค์หนึ่ง วันนี้บังเกิดขึ้นอีกหนึ่งองค์ แล้วลุกขึ้นกล่าวสรรเสริญด้วยบทหลายร้อยบท

ศาสนาฮินดู

ในศาสนาฮินดู มีนาค 3 ตนที่ได้ชื่อว่าพญานาค ได้แก่ เศษะ วาสุกี และ ตักษกะ ทั้งหมดเป็นบุตรของฤๅษีกัศยปะกับนางกัทรู

• เศษะ หรือ อนันตนาคราช เป็นบุตรตนโตผู้อุทิศตนรับใช้พระวิษณุ เป็นพระแท่นบรรทมของพระองค์เมื่อทรงบำเพ็ญโยคนิทรา ซึ่งรู้จักในชื่อนารายณ์บรรทมสินธุ์
• วาสุกี หรือ วาสุกรี เป็นบุตรตนรองผู้รับใช้พระศิวะ ให้ทรงใช้เป็นสังวาลห้อยพระศอ และเสียสละร่างกายเป็นเชือกกวนเกษียรสมุทรแก่เหล่าเทพและอสูร
• ตักษกะ เป็นศัตรูของพระอรชุน ต่อมาพ่ายแพ้จึงถูกเนรเทศไปอยู่ตักศิลา

ตระกูลของพญานาค

พญานาคแบ่งออกเป็น 4 ตระกูลด้วยกัน

1. ตระกูลวิรูปักษ์
2. ตระกูลเอราปถะ
3. ตระกูลฉัพยาบุตร
4. ตระกูลกัณหาโคตามะ

การเกิดของพญานาค

การเกิดของพญานาคแบ่งออกเป็น 4 แบบ

1. เกิดในไข่ (อัณฑชะ)
2. เกิดในครรภ์ (ชลาพุชะ)
3. เกิดจากเหงื่อไคล (สังเสทชะ)
4. เกิดแล้วโตทันที (โอปปาติกะ)

พิษของพญานาค

แบ่งเป็น 4 ประเภท คือ

1. กัฏฐมุขะ เป็นพญานาคมีพิษ ผู้ใดถูกกัด ร่างกายจะมีอาการแข็งไปหมดทั้งตัว ปวดมากอวัยวะต่าง ๆ ยึดหรืองอไม่ได้
2. ปุติมุขะ เป็นพญานาคมีพิษ เมื่อกัดผู้ใดแล้ว รอยแผลที่ถูกกัดจะเน่าลุกลาม มีน้ำเหลืองไหลออกมา ถ้าไม่มียารักษา จะถึงแก่ความตาย
3. อัคคิมุขะ เป็นพญานาคมีพิษ ผู้ถูกกัดจะมีอาการร้อนจัดไปทั้งตัว รอยแผลที่ถูกกัดเป็นลักษณะคล้ายถูกไฟไหม้
4. สัตถมุขะ เป็นพญานาคมีพิษ ผู้ถูกกัดมีอาการเหมือนถูกฟ้าผ่า

พญานาคทั้งหมดเหล่านี้ มีวิธีทำอันตรายได้ 4 อย่าง คือ

1. กัดแล้วให้เกิดพิษซ่านทั้งตัว
2. ใช้ตามองดูแล้วพ่นพิษออกทางตา
3. มีพิษทั่วไปที่ร่างกาย กระทบถูกตรงที่ใด แพร่พิษให้ได้ทั้งสิ้น
4. ใช้ลมหายใจพ่นเป็นพิษ แผ่ซ่านพิษไปทั่ว

พิษที่พญานาคปล่อยออกมาทั้ง 4 วิธีนั้นมีปฏิกิริยาเป็น 4 อย่าง คือ

1. พิษแผ่ซ่านไปได้อย่างรวดเร็ว แต่ไม่รุนแรง
2. พิษรุนแรงมาก แต่แผ่ออกไปอย่างช้า ๆ
3. พิษรุนแรง แผ่ซ่านรวดเร็ว
4. พิษไม่แรง แผ่ออกไปซ้า