คือ คำประพันธ์ไทยประเภทกาพย์หนึ่งที่กวีนิยมแต่งมากที่สุด มีทั้งแต่งสลับกับคำประพันธ์ประเภทอื่นและแต่งเพียงลำพัง
กาพย์ยานี หนึ่งบท มี สองบาท
1 บาท มี 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค
วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์
บังคับสัมผัสระหว่างวรรคที่ 1, 2 และ 3
ต้องเชื่อมสัมผัสวรรคที่ 4 ตอนท้ายบท ไปยังท้ายบาทแรกของบทต่อไป ดังตัวอย่างต่อไปนี้
วรรค1 วรรค2
┌──↓─┐
○○○○● ○○●○○● --> บาทที่ 1 มี 11 พยางค์ ─┐
┌───────┘
วรรค3 วรรค4 รวม 2 บาท = จบ 1 บท
│
○○○○● ○○○○○●─┐ --> บาทที่ 2 มี 11 พยางค์ ─┘
---------------------------------------------
┌──↓─┐ │
○○○○● ○○●○○●─┘ <--- (เริ่มบทใหม่)
┌───────┘
○○○○● ○○○○○●┐
│
| ๏ อย่าด่วนครรไลแล่น
|
|
กรกรีดแหวนบรางควร
|
| ทอดตาลิลารัญจวน
|
|
สะดุดบาทจักพลาดพลำ
|
| ๏ อย่าเดินทัดมาลา
|
|
เสยเกศาบควรทำ
|
| จีบพกพลางขานคำ
|
|
สะกิดเพื่อนสำรวลพลาง
|
| — กฤษณาสอนน้องคำฉันท์
|
กวีอาจเพิ่มความไพเราะของกาพย์ยานีด้วยการเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 3 กับวรรคที่ 4 ก็ได้ ดังตัวอย่าง
| ๏ ฟังแฮทชีพราหมณ์
|
|
เขาเขียวงามทั้งแท่งทงัน
|
| ไม่ไล่ช่อแชรงกัน
|
|
ต่างต่างพรรณไขขจร
|
| ๏ มีนามแต่อาทิ์
|
|
คนธมาทน์ศิขร
|
| ที่ใดท่านภูธร
|
|
แพศยันครราชา
|
| — มหาชาติคำหลวง กัณฑ์มหาพน
|
กาพย์ยานีในยุคแรก ๆ บังคับเฉพาะสัมผัสระหว่างบาท และสัมผัสระหว่างบทเท่านั้น สัมผัสระหว่างวรรคไม่บังคับ[1] ดังตัวอย่างจากอนิรุทธ์คำฉันท์ และสมุทรโฆษคำฉันท์
| ๏ โดยทิศอุดรมี
|
|
พระนครอันควรชม
|
| สมญาชื่อเสียงพรหม-
|
|
บุรีบุราณกาล
|
| ๏ อาจผจญบุรีอิน-
|
|
ทรอันเทพยฤมาน
|
| มหามเหาฬาร
|
|
จรรโลงธารษตรี
|
| ๏ ปราการกำแพงรัตน-
|
|
อันรอบบุรีศรี
|
| ทัดพายุพิถี
|
|
คือกำแพง ณ จักรพาฬ
|
| ๏ โขลนทวารพิศาลสรรพ
|
|
ประดับโครณทุกทวาร
|
| หอห้างสรล้างกาญ-
|
|
จนกุรุงซริน
|
| — สมุทรโฆษคำฉันท์
|
| ๏ บัดนั้นสมเด็จหลาน
|
|
กฤษณเทพจักรี
|
| รำลึกพนาลี
|
|
สุขรมยกรีฑา
|
| ๏ เสด็จไปบังคมพระ
|
|
อัยกาธิเบศร์ลา
|
| จักไปพนาทวา
|
|
พนมพฤกษศีรขร
|
| ๏ เถื่อนถ้ำพนาลี
|
|
คชสีหองค์อร
|
| กวางทรายรมั่งมร
|
|
สัตวสมสกอหลาย
|
| ๏ มสระสโรชา
|
|
กรบุษปเรียงราย
|
| ขจคนธอบอาย
|
|
ภุมรีภรมัว
|
| — อนิรุทธ์คำฉันท์
|
สมัยอยุธยายุคกลางและยุคปลายได้เพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคแรกกับวรรคที่ 2 แล้ว ต่อมา เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร กวีผู้ชำนาญเชิงกาพย์ ทรงเพิ่มสัมผัสสระในคำที่ 2 - 3 วรรคแรก และคำที่ 3 - 4 ในวรรคหลัง อย่างเป็นระบบ ทำให้จังหวะอ่านรับกันเพิ่มความไพเราะมากขึ้น[1] และส่งอิทธิพลมาถึงกวีสมัยรัตนโกสินทร์ ตลอดถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ปลากรายว่ายเคียงคู่
|
|
เคล้ากันอยู่ดูงามดี
|
| แต่นางห่างเหินพี่
|
|
เห็นปลาเคล้าเศร้าใจจร
|
| ๏ หางไก่ว่ายแหวกว่าย
|
|
หางไก่คล้ายไม่มีหงอน
|
| คิดอนงค์องค์เอวอร
|
|
ผมประบ่าอ่าเอี่ยมไร
|
| ๏ ปลาสร้อยลอยล่องชล
|
|
ว่ายเวียนวนปนกันไป
|
| เหมือนสร้อยทรงทรามวัย
|
|
ไม่เห็นเจ้าเศร้าบ่วาย
|
| ๏ เนื้ออ่อนอ่อนแต่ชื่อ
|
|
เนื้อน้องฤๅอ่อนทั้งกาย
|
| ใครต้องข้องจิตชาย
|
|
ไม่วายนึกตรึกตรึงทรวง
|
| — กาพย์เห่เรือ พระนิพนธ์เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร
|
สุนทรภู่ ก็เป็นอีกตำนานหนึ่งที่ประยุกต์กาพย์ยานีของกรุงศรีอยุธยา โดยให้ความสำคัญกับสัมผัสเป็นหลัก มีการเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 3 กับวรรคที่ 4 รวมทั้งให้ความสำคัญกับน้ำหนักคำและน้ำเสียงด้วย[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ขึ้นกกตกทุกข์ยาก
|
|
แสนลำบากจากเวียงไชย
|
| มันเผือกเลือกเผาไฟ
|
|
กินผลไม้ได้เป็นแรง
|
| ๏ รอนรอนอ่อนอัสดง
|
|
พระสุริยงเย็นยอแสง
|
| ช่วงดังน้ำครั่งแดง
|
|
แฝงเมฆเขาเงาเมรุธร
|
| — กาพย์พระไชยสุริยา
|
ขณะที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ได้ทรงกินกาพย์ยานี โดยละทิ้งสัมผัสไปมากแต่มาเล่นน้ำหนักของคำและทรงใช้สัมผัสอักษรแทนสัมผัสระหลายครั้ง และน่าจะเป็นตัวตั้งสำหรับกาพย์ยุคหลังๆ ครั้งที่นายผี (อัศนี พลจันทร) สร้างสรรค์กาพย์ยานีรูปใหม่[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ดาวเดือนก็เลื่อนลับ
|
|
แสงทองระยับบพโยมหน
|
| จวบจวนพระสุริยน
|
|
จะเยี่ยมยอดยุคันธร
|
| ๏ สมเด็จพระหริวงศ์
|
|
ภุชพงศ์ทิพากร
|
| เสด็จลงสรงสาคร
|
|
กับพระลักษณ์อนุชา
|
| — บทพากย์รามเกียรติ์ พระราชนิพนธ์พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
|
ในยุคกึ่งพุทธกาล นายผี หรือ อัศนี พลจันทร ได้สั่นสะเทือนวงการกาพย์ด้วยลีลาเฉพาะตัว โดยทิ้งสัมผัสในไปมาก หันมาใช้สัมผัสอักษรแทน เน้นคำโดดอันให้จังหวะสละสลวยจนคล้ายอินทรวิเชียรฉันท์กลายๆ[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ในฟ้าบ่อมีน้ำ
|
|
ในดินซ้ำมีแต่ทราย
|
| น้ำตาที่ตกราย
|
|
ก็รีบซาบบ่อรอซึม
|
| ๏ แดดเปรี้ยงปานหัวแตก
|
|
แผ่นดินแยกอยู่ทึมทึม
|
| แผ่นอกที่ครางครึม
|
|
ขยับแยกอยู่ตาปี
|
| — อีศาน
|
ขณะที่กวีในยุคปัจจุบันต่างก็แสวงหาลีลาเฉพาะตัว อย่างเช่น
| ๏ การเกิดย่อมเจ็บปวด
|
|
ต้องร้าวรวดและทรมา
|
| ในสายฝนมีสายฟ้า
|
|
ในผาทึบมีถ้ำทอง
|
| ๏ มาเถิดมาทุกข์ยาก
|
|
มาบั่นบากกับเพื่อนพ้อง
|
| อย่าหวังเลยรังรอง
|
|
จะเรืองไรในชีพนี้
|
| — หนทางแห่งหอยทาก ของ เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์
|
| ๏ ด้วยธรรมนั้นเทียมเท่า
|
|
แต่ใครเล่าที่ครอบงำ
|
| เอาเปรียบและเหยียบย่ำ
|
|
มวลชีวิตจนผิดไป
|
| ๏ ในน้ำทุกหยดน้ำ
|
|
หรือใช่น้ำเฉพาะใคร
|
| ลมแดดหรือดินใด
|
|
ล้วนสมบัติอันเป็นกลาง
|
| — เพลงไทยของคนทุกข์ ของ ไพวรินทร์ ขาวงาม
|
| ๏ พฤกษ์ไพรไสวพริ้ว
|
|
วะไหวหวิวกับวันวาร
|
| เสียงขับส่งศัพท์ขาน
|
|
คือสัตว์ส่ำซึ่งร่ำเสียง
|
| ๏ เริงเร้าเหนือเงาร่ม
|
|
สำราญรมย์แลรายเรียง
|
| ร้องขานผสานเคียง
|
|
ผสมคู่สมสู่คา
|
| — วรรณวิเคราะห์ - คมทวน คันธนู
|
- ↑ 1.0 1.1 สุภาพร มากแจ้ง. กวีนิพนธ์ไทย 1. กรุงเทพฯ : โอเดียนสโตร์, 2535.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 คมทวน คันธนู. ตำนานฉันทลักษณ์กับหลักการใหม่. กรุงเทพฯ : สุขภาพใจ, 2545.
